تقسیم بندی مهره داران از نظر پرده های جنینی :به دو گروه بی آمنیون داران و آمنیون داران تقسیم بندی می شوند و آمنیون داران خود به دو گروه سوروپسیده ها و پستانداران رده بندی می گردند . (۱)
سوروپسیده ها : گروهایی از مهره داران هستند که تخم می گذارند و تخم های آنها از خصوصیات ویژه ای بر خوردار بوده و ظایف خاصی را در رشد و نمو جنین به عهده دارند. شامل انواع خزندگان نظیر مارها و لاک پشت ها و کلاًتمام پرندگان تخم گذار هستند . (۱)
- در مطالعه سیر تکاملی جنینی در پرندگان ، به دلائل زیر، بیشتر مطالعات و تحقیقات بر روی جنین مرغ انجام شده است (۱) :
۱- جنین جوجه سیستم حیاتی مهره داران خونگرم و آمنیون دار را به خوبی ارائه می دهد.
۲- وجوه تشابه زیادی در نمو جنینی انواع پرندگان بالاخص جنین جوجه با انواع پستانداران دیده می شود.
۳- با بوجود آوردن سیستم مصنوعی جهت رشد و نمو جنینی ، مطالعه آن ها در آزمایشگاه به سهولت میسر است.
- ساختمان و فیزیولوژی دستگاه تناسلی : (۲)
دستگاه تناسلی در پرنده نر :
۱- بیضه ها: به صورت جفت ، بیضی شکل و سفید رنگ و به طول تقریبی دو اینچ و قطر یک اینچ هستند. در داخل حفره عمومی قرار گرفته اند . درجه حرارت درون بدن ( ۱۰۶ درجه فارنهایت ) برای بقای اسپرم فوق العاده زیاد می باشد ، لذا در پرندگان یک سیستم کیسه هوایی ، جریان دائمی هوا در اطراف بیضه ها ایجاد کرده ، و محیط اطراف آن را خنک نگه می دارد.
هر بیضه از تعداد زیادی لوله های پیچیده نطفه ساز تشکیل شده است . بیضه ها توسط بند بیضه ( یک پرده صفاقی) به جدار پشتی بدن متصل اند.
۲- اپیدیدیم : که اسپرم از لوله های نطفه ساز وارد آن می شود .
۳- کانال دفران : بعد از اپیدیدیم قرار داشته و از طریق منفذ دفران به حفره کلواکی ختم می شود. اسپرم رسیده از طریق این منفذ به کلوآک میرسد .
دستگاه تناسلی در پرنده ماده:
۱- تخمدان ها: تخمدان طرف راست و مجرای تخمک بر همان طرف تحلیل رفته و فقط به صورت اثری باقی مانده اند. تنها تخمدان چپ و مجرای آن نمو کرده و فعالیت دارند.این تخمدان فوق العاده بزرگ می باشد، و این امر احتمالاً برای جبران از دست رفتن غدۀ طرف مقابل است. تخمدان از یک پرده صفاقی پوشیده شده و به وسیله بند تخمدان به جدار پشتی بدن متصل است.
۲- راه های تناسلی ماده : (Famale genital tract )عبارتنداز:
- دهانه شیپوری : در ابتدای اویداکت قرار داشته ، و به شکل قیف و دارای جدار چین خورده و مژه دار است . سلول تناسلی ماده به صورت ائوسیت یک وارد این قیف می شود.
- پیمانه(Magnum ): قسمت ابتدائی وپیچ خورده وترشحی اویداکت می باشد.این بخش سفیدۀ غلیظ را ترشح می کند، که دورزرده را گرفته، ودردوطرف بند سفیده را تشکیل می دهد.دو تقسیم اولیه تخم در این قسمت از لوله صورت می گیرد.عبور تخم از این قسمت سه ساعت طول می کشد.
- تنگه(Isthmus ): قسمت پایین لوله که سفیده رقیق وپوسته غشایی مضاعف را می سازد.در این قسمت تقسیمات تا تشکیل بلاستولا پیش می رود، و مدت زمان آن ۳ تا ۴ ساعت است.
- رحم (زهد ان): یک کیسه غده دار ترشحی که پوستۀ سهلایه ای سخت تخم را ترشح می کند.
- مهبل (Vagina ) یک راه کوتاه از زهدان به کلواک است . تخم از این راه وارد کلواک شده و خارج می شود.
پیدایش و تکامل سلول های تناسلی نر:(۲ )
اسپرماتوگونیا به صورت توده هایی به دیواره لوله های نطفه ساز چسبیده هستند. این سلول ها پس از یک سلسله تقسیمات ، اسپرماتوسیت های اولین را می سازند. دو تقسیم رسیدگی متوالیاً انجام گشته،ازهراسپرماتوسیت اولین دو اسپر ماتوسیت دومین وسپس ازهریک از آن ها دو اسپرماتید بوجود می آیند.اسپرماتید پس ازطی مراحل دگردیسی ، به یک اسپر ماتوزوئید تبدیل می گردد. اسپرماتوزوئید رسیده باریک و کشیده و دارای سر، قطعـۀ میانی، ودم مشخص است. هسته در قسمت سر واقع شده و روی آن آکروزوم قرار دارد. قطعۀ میانی یا گردن سانتریولها را در بر دارد . دم دارای یک رشتۀ محوریست که به استثنای انتها از یک لایۀ نازک سیتوپلاسم پوشیده شده است.
پیدایش و تکامل سلول های تناسلی ماده:
اکثرسلولهای تناسلی ماده در تخمدان بالغ به حالت ائو گونیوم می باشند. در اولین مراحل سیر تکاملی تخمک ، تعدادی سلولهای فولیکولی هر یک از آنها را فرا گرفته و تشکیل یک فولیکول را می دهند. هر ائو گونیوم توسط یک غشاء به نام منطقه شعاعی (zona radiation ) پوشیده می شود.
ائو گونیوم به ائو سیت اولیه با هستۀ کوچک و مقدار محدود سیتوپلاسم و زردۀ حجیم تبدیل می گردد.این زرده ذخیرۀ غذائی لازم برای جنین درمدت ۲۱ روز زندگی جنینی است. (۲ )
میوز اول قبل از خروج تخمک از تخمدان صورت می گیرد که نتیجۀ آن ایجاد گویچۀ قطبی اول و
ائو سیت ثانویه است و بعد از ورود به دهانه شیپوری در این مرحله میوزی باقی می ماند.(۱)
ائو سیت برای خروج از تخمدان، غلاف فولیکولی را در محلی که بدون رگ خونی است به اسم لکه (Cicatrix ) می شکافد و به حفرۀ عمومی و سپس شیپورکه درمجاورت تخمدان است وارد می گردد.(۲)
میوز دوم با نفوذ اسپرم صورت می گیرد و دراین حال دومین گویچه قطبی نیز آزاد می گردد. تعداد زیادی اسپرم می تواند درشیارهای دهانۀ شیپوری به حالت ذخیره به مدت ۲۰ – ۳۰ باقی بماند . لذا یک مرغ با چند آمیزش قادر است تاحدود یک ماه اسپرم ذخیره داشته باشد. (۱)
- لقاح و تشکیل تحم
-
در اغلب پرندگان در طی لقاح پلی اسپرمی صورت می گیرد یعنی در طی لقاح تعداد زیادی اسپرم به تخمک نفوذ می کنند ولی تنها یکی از آنها با سلول تخمک لقاح می یابد. پیش هسته های نر وماده به یکدیگر نزدیک شده و با هم ترکیب می شوند و سلول تخم تشکیل می شود. باقی اسپرم ها ی نفوذ کرده به منطقۀ زرده ای وارد می شوند و در زیر و اطراف آن تجمع می یابند و تا مرحله بعد ( بلاستولاسیون ) در این مکان باقی می مانند . نفوذ اسپرم ها به زرده باعث آزاد شدن آنزیم های آکروزومی اسپرم ها می شود ، آنزیم ها زردۀ زیر نطفه را تخریب کرده و سرانجام تعدادی هسته در این منطقه یاقی می ماند که به آن سنسیتیوم ورشو (Virchow syntitium ) یا مروبلاست ها می گویند. یا تخریب زردۀ زیر نطفه ، حفره ای تشکیل می شود که بلاستوسل کاذبی را ایجاد می کند . پس از این مرحله تخمک شکافتگی های خود را آغاز می کند و به طرف پیمانه حرکت می کند.در پیمانه دو ترکیب پروتئینی نسبتاً غلیظ ترشح می شود که یکی از این ترکیبات بند های زرده ای یا شالاز ها( رشته های مخاطی پیچیده ای در اطراف زرده است که از آلبومین رقیق احاطه شده است ) را ایجاد می کند و بخش دیگر سفیدۀ غلیظ را تشکیل می دهد که دور تادور زرده را احاطه می کند.این عمل حدود سه ساعت طول می کشد.
پس از این مرحله تخم ( جنین ابتدائی) به تنگه منتقل می شود و دراین مکان بخش اصلی سفیده یا سفیدۀ رقیق شده ترشح می گردد. مرحلۀ بعدی ایجاد لایۀ خارجی تخم یا پوستۀ آهکی است که در زمان طولانی تری صورت می گیرد . تخم حدود ۲۰ ساعت در رحم متوقف می شود و پس از تکمیل شدن پوسته به کلواک و از آنجا به خارج بدن منتقل می شود.(۱)
