جوجه همراه با کیسه زرده بزرگی که حدود 20% از کل وزن بدن را تشکیل می دهد سر از تخم در می آورد. در زمان تفریخ جوجه ها تقریبا" 45 گرم وزن دارند که در حدود 8 گرم آن مربوط به کیسه زرده است این کیسه در روزهای آخر جنینی به درون حفره شکمی جوجه انتقال می یابد کیسه حاوی مقدار زیادی چربی و پروتئین بوده این مواد مغذی 50 درصد انرژی و 43 درصد پروتئین مورد نیاز جوجه را در چند روز اول زندگی تامین میکنند.
زرده منبع اصلی مواد غیر حیوانی برای تشکیل جنین و رشد آن در دوران انکوباسیون می باشد که دو سوم محتوای ماده خشک آن چربی است که از نوع لیپو پروتئینها با دانسیته خیلی پائین (VLDL) و ویتلوژنین می باشد. ( ویتلوژنین فسفو پروتئین زرده می باشد ) این دو نوع ترکیب تأمین کننده انرژی هستند و اسیدهای چرب در این زمان برای ساخت غشاء سلولی به مقدار زیاد لازم هستند. فوسویتین پروتئینی است که فسفر را متمرکز می کند و بصورت گرانول وجود دارد. فوسویتین همراه با کلسیم آزاد شده از پوسته تخم مرغ برای تشکیل اسکلت جوجه به مصرف می رسد. قسمت آبکی زرده ایمونوگلوبولین IgG را در خود دارد که جهت ایجاد ایمنی پاسیو یا غیر فعال در ابتدای زندگی جوجه به منظور مقابله با عفونتها بسیار اهمیت دارد. با همه اهمیت زرده در روزهای اولیه زندگی جوجه ها بیشترین‌تلفات را در هفته اول زندگــی میتواند باعث‌می‌شود که معمولا از روز سوم زندگــی‌شروع شده اوج آن در روز هفتم زندگــی‌است و بعد از آن به تدریج کاهش پیداکرده و حدودا در روز دهم مرگــ و میرناشی از عفونت کیسه زرده به حالت‌عادی برگــشت میکند.
زرده منبع اصلی مواد غیر حیوانی برای تشکیل جنین و رشد آن در دوران انکوباسیون می باشد که دو سوم محتوای ماده خشک آن چربی است که از نوع لیپو پروتئینها با دانسیته خیلی پائین (VLDL) و ویتلوژنین می باشد. ( ویتلوژنین فسفو پروتئین زرده می باشد ) این دو نوع ترکیب تأمین کننده انرژی هستند و اسیدهای چرب در این زمان برای ساخت غشاء سلولی به مقدار زیاد لازم هستند. فوسویتین پروتئینی است که فسفر را متمرکز می کند و بصورت گرانول وجود دارد. فوسویتین همراه با کلسیم آزاد شده از پوسته تخم مرغ برای تشکیل اسکلت جوجه به مصرف می رسد. قسمت آبکی زرده ایمونوگلوبولین IgG را در خود دارد که جهت ایجاد ایمنی پاسیو یا غیر فعال در ابتدای زندگی جوجه به منظور مقابله با عفونتها بسیار اهمیت دارد. با همه اهمیت زرده در روزهای اولیه زندگی جوجه ها بیشترین‌تلفات را در هفته اول زندگــی میتواند باعث‌می‌شود که معمولا از روز سوم زندگــی‌شروع شده اوج آن در روز هفتم زندگــی‌است و بعد از آن به تدریج کاهش پیداکرده و حدودا در روز دهم مرگــ و میرناشی از عفونت کیسه زرده به حالت‌عادی برگــشت میکند.
عفونت کیسه زرده و راه‌های‌انتقال آن:
همان‌طور که گــفته شد متداول‌ترین ورایج‌ترین علت مرگــ و میر در هفته اول‌زندگــی است.
اجرام بیماریزا و غیربیماریزای‌زیادی در به وجود آوردن عفونت کیسه‌زرده دخالت دارند که هم میتواند ازطریق تخمدان به صورت انتقال عمودی‌یا از طریق آلودگــی مجرای تخم یااویدوکت باعث عفونت کیسه زرده شودو یا آلودگــی از طریق پوسته تخم مرغ‌صورت گــیرد که این راه بیشترین حالت‌وقوع عفونت کیسه زرده است.
راههای انتقال آلودگــی درعفونت کیسه زرده:
انتقال عمودی از طریق تخمدان(Ovarian Transmission) ، انتقال از طریق عفونت اویدوکت((Salpingitis و انتقال از طریق آلودگــی پوسته (EggContaminated)
عوامل ایجادکننده:
میکروارگــانیسم‌های مختلفی باعث‌آلودگــی و عفونت کیسه زرده شوند.باکتری E.coli سردسته اجرام میکروبی‌در عفونت زرده است که هم میتواند ازطریق عفونت اویدوکت باعث آلودگــی‌کیسه زرده شود و هم از طریق آلوده‌شدن پوسته تخم مرغ که این حالت‌متداول‌ترین شکل بروز عفونت کیسه‌ناشی از E.coli می‌باشد. علاوه برباکتری E.coliباکتریهای دیگــری مثل‌پروتئوس و باسیلوس و... می‌توانندباعث عفونت زرده شوند.
در مواردی که عفونت توسط باکتریE.coli ایجاد شده باشد محتویات عادی‌کیسه زرده که سبز زرد رنگــ با قوام ویژه‌کیسه زرده است وقتی عفونی شد کیسه‌زرده به صورت زرد قهوه‌ای با قوام‌کازئوزی تا مایع زرد قهوه‌ای تغییر شکل‌پیدا میکند.در بعضی مواقع نفوذ جرم بیماری‌زااز دیواره کیسه زرده باعث انتشارآلودگــی از طریق پرده صفاق به کیسه‌های‌هوایی و حتی باعث تورم عفونی پرده‌قلب و همین‌طور پری هیاتیت تورم‌عفونی پرده روی کبد می‌شود.درصد تلفات ناشی از عفونت کیسه‌زرده بستگــی به مقدار تخم مرغ‌های‌آلوده پاتوژنتیسه و همین‌طور تعداد جرم‌بیماری‌زا دارد.
در عفونت کیسه زرده ، کیسه زرده بد بو و بد رنگ بوده و در سطح آن رگ های خونی دیده می شود. این مسئله عمدتاً ناشی از موارد زیر می باشد
نقص در رعایت بهداشت و ضد عفونی تخم مرغ های قابل جوجه کشی ، وجود تخم مرغهای خیس یا شسته شده ،بالا بودن سطح آلودگی در جوجه کشی و عدم وجود بهداشت و ضد عفونی در مرغداری .با اجرای برنامه های مدیریتی از جمله تامین شرایط مناسب بهداشتی و پرورشی مانند تامین دمای مناسب ، رطوبت و توجه به تغذیه جوجه ها میتوان از ایجاد عفونت کیسه زرده در جوجه ها جلوگیری کرد.
رابطه کیسه زرده و تغذیه اولیه
در جوجه ها یی که بتازگی از تخم بیرون آمده اند با قیمانده کیسه زرده مواد غذایی درونی را برای فرآیند بقاء جوجه در روزهای اولیه زندگی تا زمان آغاز استفاده از مواد خوراکی خارجی تامین میکند. جدا از مقدار بیشتر چربی و پرتئین کیسه زرده محتوی مقدار زیادی آنتی بادی های مادری است که باعث میشوند جوجه ها در برابر بیماریهای عفونی وواگیردار مورد محافظت قرار گیرند .
معمولا" 48 ساعت بعد از مرحله جوجه کشی جوجه ها ،(مرحله جوجه کشی در کارخانه تا ورود جوجه ها به سالن پرورش) آنها غذا مصرف نمی کنند و در طول این مدت به طور معمول وزن بدن جوجه ها به علت استفاده از زرده کاهش می یابد با مصرف مواد غذایی فرآیند رشد درست بعد از 24 ساعت از اولین بلع مواد غذایی آغاز می شود وتغذیه اولیه با مواد غذایی باعث سریع تر شدن فرآیند رشد و تکامل روده (که رابطه مستقیم با تکامل دیگر ارگانها دارد) در اواسط دوره بعد از مرحله جوجه کشی می گردد. این برتری رشد که توسط مصرف خوراک اولیه بدست آمده است تا زمان عرضه به بازار جوجه ها باقی می ماند.
آزمایشات زیادی در رابطه با راه های جذب کیسه زرده و تاثیر عوامل مختلف (عوامل محیطی ، مصرف خوراک و کیفیت تغذیه ) بر میزان باز جذب کیسه زرده در گذشته انجام شده است و نشان داده شده یکی از عواملی که می تواند روند جذب آنتی بادی های مادری را از طریق کیسه زرده مختل کند استرس می باشد. استرس باعث انقباض رگ های خونی اطراف کیسه زرده می شود و نهایتا" انتقال و جذب آنتی بادی ها و سایر مواد مغذی را از طریق عروق مزانتریک بلوکه می کند.
کیسه زرده از دو راه جذب وبه بهره برداری جوجه ها میرسد ، در روش اول مقداری از کیسه زرده ( محتوی کیسه زرده ) بوسیله اندو سیتوز وبطور مستقیم از دیواره کیسه زرده به درون خون جذب می شوند. راه دوم باز جذب زرده بخش اعظم زرده (باقیمانده زرده) از طریق پایه (ساقه) کیسه زرده وارد روده کوچک میشوند. مصرف غذا پس از خروج جوجه از تخم لازم و ضروری است تحقیقات نشان داده است که مصرف غذا باعث جذب سریع تر کیسه زرده می گردد . مشخص شده با حرکت روده ها در جوجه هایی که تغذیه شده اند انتقال زرده به داخل روده سریعتر شده ، عوارض ناشی از عدم جذب کیسه زرده نیز به میزان زیادی کاهش می یابد .
در زمانی که غذا در دسترس جوجه ها نباشد کیسه زرده مستقیما" از طریق دیواره کیسه زرده توسط اندوسیتوز جذب و وارد گردش خون می شود این در حالی است که با مصرف غذا بسبب فشار بیشتری که حجم روده ها به کیسه زرده وارد می آورد جذب زرده از راه ساقه کیسه زرده به داخل روده باریک با سرعت بیشتری انجام می شود. امروزه مشخص شده است بهره برداری از کیسه زرده در جوجه هایی که تغذیه مناسبی دارند نسبت به جوجه هایی که به هر دلیلی از خوردن مواد غذایی مناسب محروم می مانند سریعتر و بیشتر است، حرکات حلقوی روده که به علت حرکت مواد غذایی در داخل روده بوجود میآید باعث این مهم می باشد.
از سوی دیگر مواد مغذی کیسه زرده به سرعت کاهش یافته و اغلب اوقات کیسه زرده در طول چند روز اول کاملا" جذب می شود. هشتاد درصد چربی زرده در پایان نخستین روز خروج جوجه مصرف می شود. میزان تری گلیسرید موجود در زرده در هنگام خروج از تخم کمتر از یک گرم بوده و اگر تری گلیسرید به عنوان منبع انرژی اولیه فرض شده ، بنابراین یک گرم تری گلیسرید با شرط بازده 95 درصد تنها قادر به تامین 8 تا 9 کیلو کالری انرژی متابولیسمی می باشد البته میزان نیاز جوجه به انرژی خیلی بیشتر از این حد بوده تری گلیسرید موجود در زرده به عنوان تنها منبع انرژی بعد از خروج جوجه از تخم کفایت نمی کند. و این مسئله اهمیت تغذیه روزهای ابتدایی جوجه ها را بیشتر نمایان می کند. در اثر قطع مصرف دان در روزهای اول، نه تنها دستگاه گوارش تحریک نمیشود بلکه فعالیت سیستم ایمنی هم مختل می شود و چون جوجه ها هیچگونه کربوهیدراتی دریافت نمیکنند برای جبران نمودن این وضعیت نیازمند جذب انرژی از باقیمانده های زرده میشوند (در واقع به منظور تامین انرژی مورد نیاز جوجه، مواد موجود در زرده دفع نمیشوند و در کیسه زرده باقی میمانند). این حالت نه تنها سبب افزایش احتمال بروز عفونت کیسه زرده می شود بلکه ممکن است موجب کاهش جذب آنتی بادیهای مادری موجود در زرده می شود.
میزان بازجذب کیسه زرده با میزان نیاز و احتیاجات انرژی جوجه ها ارتباط داشته و البته با میزان خوراک مصرفی آنها بطوری که میزان مصرف خوراک و ورود غذا به روده باعث می شود کیسه زرده از راه خون جذب نشده و از راه ساقه کیسه زرده که به انتهای روده متصل است جذب بدن جوجه شودو این امر باعث جذب بهتر و بیشتر کیسه زرده می شود ، زمانی که غذا مصرف نشود زرده مستقیما" از طریق دیواره کیسه زرده بوسیله اندوسیتوز جذب خون می شود .
عوامل مولد و طرز انتقال
تلفات در عفونت کیسه زرده معمولاً در عرض سه روز بعد از تولد به حداکثر می رسد ولی گاهی تا سن 10 روزگی ادامه می یابد .میزان تلفات معمولاً بین 10-5 درصد است ولی واگیریهای شدید شکل حاد ممکن است تا 50 درصد نیز برسد .زرده که یک چربی معلق در آب است بوسیله لسیتین سفت شده و بطور معمول نسبت به تجزیه توسط باکتریها مقاوم است .
تعدادی از باکتریها مثل باسیلوس سرئوس، استافیلوکوکوس اورئوس، کلستریدیوم ولشی دارای سیستم آنزیمی لازم برای تجزیه زرد بوده وبرای ازدیاد خود اجزاء موجود را مصرف می نمایند .این باکتریها شکل حاد عفونت کیسه زرده را بوجود می آورند و به همراهی باکتریهای دیگر مثل اشیریشیاکلی، کوکسی، گونه های پروتئوس و پزودوموناس ممکن است باعث فساد بیشتر زرده گردند .این باکتری های دسته دوم همچنین مسئول ایجاد عفونت های تحت حاد که در آنهامرگ تا 10 روز به تأخیر می افتد نیز می باشد .یکی از عوامل لازم جهت عفونت حاد کیسه زرده آلودگی شدید محیط جوجه کشی با پوسته تخم مرغ با یکی از باکتری های آلوده کننده اولیه است که قبل از انتقال به ماشین جوجه کشی یا بعد از انتقال به داخل تخم مرغ کشیده شده و باعث آلودگی می گردند .حتی پس از تولد ممکن است در دو یا سه روز اول باکتریها از راه روده کور نیز به زرده رسیده و آنرا آلوده سازند .عوامل دیگر وجود میزان زیاد زرده است بخصوص اگر این زرده بطور غیر طبیعی حاوی میزان زیادی آب باشد .عفونت حاد کیسه زرده در یک دوره جوجه کشی باعث افزایش آلودگی ماشین جوجه کشی با باکتری های می گردد .
ورم ناف معمولاً در شرایطی که جوجه ها در رطوبت کم بدنیا می آیند ایجاد می شود .در مدت خروج جنین از پوسته قبل از اینکه کیسه زرده بطور کامل بداخل حفره بطنی کشیده شود رطوبت کم باعث خشک شدن بیشتر غشاء جنینی وچسبیدن آن به غشاء های پوسته می گردد .این حالت می تواند سبب کشیده شدن قسمتهائی از غشاءهای پوسته همراه با غشاء جنینی از راه سوراخ ناف گردد .بعلت اینکه غشاءهای پوسته ازمواد کرآتینی تشکیل شده بنابراین در اتولیز مقاوم بوده و درنتیجه پابرجا مانده و سبب تحریک و مرگ بافت اطراف شده و باعث حساس شدن آنها به عفونت می شود .
باکتری هائی مثل استافیلوکوک اورئوس و بعضی گونه های کلستریدیوم که پروتئولیتیک بوده و تولید سم نیز می کنند در ایجاد این عفونت دارای اهمیت بخصوصی می باشند .معمولاً رطوبت ماشین جوجه کشی را قبل از خارج کردن جوجه ها برای اینکه خشک شوند کم می کنند .این عمل بعد از اینکه اکثریت جوجه ها بدنیا آمدند انجام می شود .
تعداد کمی ازجوجه هاکه دیرتر بدنیا می آیند دراین مدت در معرض رطوبت کم قرار می گیرند و این چنین جوجه ها محکوم به ابتلاء به ورم ناف می باشند .اگر اکثریت جوجه ها دیر بدنیا آیند نتیجتاً تعداد جوجه هائی که مبتلا به ورم ناف میگردند بسیار زیاد خواهد بود .ورم ناف احتمالاً در مواقعی که کیسه زرده بطور غیر طبیعی بزرگتراز حد معمول است و زمان بیشتری طول می کشد که به داخل حفره بطنی کشیده شود بیشتر دیده می شود .
براساس نوع باکتری آلوده کننده، ورم ناف می تواند سبب تلفات از 10-3 روز بعد از تولد گردد، در بسیاری از حالات که تلافت ورم ناف رو به پایان است کیسه زرده نیز شروع به آلوده شدن می نماید .
بیماریزائی
علت مرگ در هر دو حالت عفونت زرده و ورم ناف مسمومیت خونی است.سرعت مرگ بستگی به میزان پیشرفت عفونت و نوع باکتری مبتلا کننده دارد .در حالت های حاد عفونت کیسه زرده تلفات ممکن است قبل از بدنیا آمدن در داخل تخم مرغ (Dead in shell) و یاساعتهای اولیه تولد اتفاق افتد .
در عفونت زرده کلی باسیلی اگر جوجه بیشتر از 4 روز زنده بماند اغلب علائم کلی سپتی سمی و پریکاردیت نیز دیده می شود .در بعضی موارد نیز ممکن است جوجه تلف نشده و زرده عفونی در بدن باقیمانده و باعث کندی رشد گردد .در بعضی حالات که استافیلوکوک اورنوس ایجاد عفونت خونی می نماید جراحات مفاصل خرگوشی نیز حاصل می گردد .در عفونتهای خفیف مرگ ممکن است تا زمانیکه جوجه تحت شرایط نامساعد مثل حرارت کم محیط و یا گرسنگی بیشتر ضعیف نشود اتفاق نیافتد .
تشخیص
در عفونت کیسه زرده جوجه های مبتلا ضعیف، دورهم جمع شده و با شکم بزرگ و مخرج آلوده به مدفوع دیده می شوند .کیسه زرده معمولاً بزرگ و عفونی و سیاهرگهای زرده منبسط می گردند .زرده دارای ظاهر غیر طبیعی برنگ زرد و لخته ای و یا برنگ متمایل به قهوه ای وآبکی براساس نوع باکتریها و مرحله عفونت می باشد .در عفونتهای تحت حاد زرده با مایع ادماتوزی رقیق شده، دیواره های کیسه نازک و به آسانی پاره می شوند
گاهی علائم تورم چرکی پرده قلب و کبد نیز وجود دارد .کشت های هوازی و بی هوازی زرده عفونی در عفونت کیسه زرده حاد معمولاً نشان دهنده یکی از باکتریهای مبتلا کننده اصلی می باشند ولی در عفونت های پیشرفته رشد این باکتری ممکن است توسط رشد بیش از حد باکتریهای ثانوی پوشیده شود مگر اینکه از محیط های اختصاصی استفاده شود .
در حالات تحت حاد باکتریهای مختلفی ممکن است جدا شوند که اشریشیاکلی از همه بیشتر است .
در ورم ناف جای زخم با بعضی مواد کرآتینی در سوراخ ناف احاطه شده و اطراف آن یک منطقه از بافت نکروز وجود دارد .چسبندگی بین پوست دیواره بطنی و غشاء کیسه زرده در عفونت تحت حاد کیسه زرده ممکن است موجود باشد .بعلت تشابه علائم این حالات با بیماری پولوروز باید با استفاده از کشت میکروبی آنها را از هم تمیزدارد .
در مان : هیچ روشی برای درمان جوجه های مبتلا در دسترس نیست .برطرف کردن آلودگی های ماشین جوجه کشی در جوجه کشی های بعدی بر اساس اتخاذ روشهای بهداشتی و مدیریت صحیح همراه با پرورش صحیح در مرغداری برای کاهش عفونت لازم است .تخم مرغها را باید قبل از قرار دادن در ماشین جوجه کشی در محلولهای ضد عفونی فرو برد و یا بخار فرمل داد .بهتر است قبل از اینکه به باکتریها فرصت ورود به داخل تخم مرغ داده شود یعنی حداکثر تا 2 ساعت بعد از جمع آوری ازسالن تخمگذاری با بخار فرمل ضد عفونی شوند .
منابع مورد استفاده :
دکتر محمد حسن بزرگمهری- بیماری های طیور ، انتشارات واحد فوق برنامه دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی ، چاپ اول ، تهران، فروردین 1364.
بیژن زحمتکش کارشناس ارشد تغذیه طیور، عفونت کیسه زرده و راههای مقابله با آن
